ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΣ ΣΤΥΛΙΑΝΟΥ*
Ο όρος «ασφάλεια και υγεία» παραπέμπει από μόνος του στην ερμηνεία του. Αναφέρεται τόσο στην εξασφάλιση της ασφάλειας του εργαζόμενου αλλά και της καλής υγείας του ταυτόχρονα στο περιβάλλον εργασίας του. Σχετίζεται άμεσα με το περιβάλλον εργασίας, με τον εργοδότη αλλά και με τους εξουσιοδοτημένους από τον εργοδότη εργαζόμενους γι αυτό, είτε αυτό είναι ανθρώπινο ή τεχνικό ή κτιριακό. Συγκεκριμένα οι Kelloway, Teed & Prosser (2008) θεωρούν πως ένα υγιές περιβάλλον εργασίας είναι αυτό που περιλαμβάνει το φυσικό και το ψυχοκοινωνικό περιβάλλον και την εφαρμογή συμπεριφορών που έχουν να κάνουν με την υγεία. Ως θέματα ασφάλειας και υγείας στην εργασία βιβλιογραφικά αναφέρονται τα ατυχήματα στην εργασία, το άγχος, οι ψυχοκοινωνικοί κίνδυνοι, οι μυοσκελετικές παθήσεις, ο θόρυβος, το κάπνισμα, η υγιεινή διατροφή, η βία, ο εκφοβισμός κ.ά.
Σύμφωνα με τον Οργανισμό για την Ασφάλεια και την Υγεία στην Εργασία (2010) «οι ολοένα και πιο σύνθετες εργασιακές διαδικασίες και οι αλλαγές στις συνθήκες εργασίας, σε συνδυασμό με τους νέους ή μεταβαλλόμενους τύπους των διαφόρων πηγών κινδύνου, απαιτούν μια νέα και συστηματική προσέγγιση της ασφάλειας και της υγείας στην εργασία. Απαιτούνται λύσεις οι οποίες θα παρέχουν στους εργοδότες τη δυνατότητα να ενσωματώνουν τις αρχές ασφάλειας και υγείας σε όλες τις επιχειρησιακές βαθμίδες και σε όλους τους τύπους δραστηριότητας και, υπό κανονικές συνθήκες λειτουργίας της επιχείρησης, να τις μετατρέπουν σε μέτρα κατάλληλα για την αντιμετώπιση των αναγκών σε καθημερινή βάση» (σελ. 3).
Η πολιτική λοιπόν ενός οργανισμού, στην περίπτωσή μας ενός σχολείου, είναι αυτή η οποία δίνει τις κατευθύνσεις για ενέργειες που αφορούν στην υγεία και την ασφάλεια και οι άνθρωποι οφείλουν να γνωρίζουν για τις ευθύνες τους μέσα στην καθημερινότητα της εργασίας. Ο εργοδότης από τη μια και ο εξουσιοδοτημένος αντιπρόσωπος του εργοδότη από την άλλη.
Στη Δημοτική εκπαίδευση στους κανονισμούς λειτουργίας του σχολείου, στην παράγραφο 15 (β) αναφέρεται πως ο Διευθυντής/τρια «Φροντίζει ώστε να παρέχει το σχολείο επαρκή ασφάλεια και προστασία στα παιδιά κατά τη διάρκεια της λειτουργίας του» (http://www.moec.gov.cy/dde/nomothesia/dimotiki/kanonismoi_2008_2017_anepisimi_enopoiisi.pdf) και στην παράγραφο 39 «Φροντίζει για την εφαρμογή του περί Ασφάλειας και Υγείας στην Εργασία Νόμου».
Διευκρινιστικότερα μάλιστα στην αρχική εγκύκλιο με τις οδηγίες για τη σχολική χρονιά (http://enimerosi.moec.gov.cy/archeia/1/ypp11128a) στην παράγραφο 19.1. διευκρινίζει πως «Σύμφωνα με τη νομοθεσία για Ασφάλεια και Υγεία στην Εργασία, ο Εργοδότης οφείλει να εφαρμόζει κατάλληλο Σύστημα Διαχείρισης των θεμάτων Ασφάλειας και Υγείας, προβαίνοντας σε διευθετήσεις που να είναι κατάλληλες για τη φύση των δραστηριοτήτων και το μέγεθος των υποστατικών και εγκαταστάσεων που εμπίπτουν στη δικαιοδοσία του. Το Σύστημα αυτό πρέπει να επιτρέπει τη διαχείριση κάθε ζητήματος που αφορά στην ασφάλεια και υγεία των εργοδοτουμένων (εκπαιδευτικού, γραμματειακού και βοηθητικού προσωπικού) και τρίτων προσώπων (μαθητών/ριών, επισκεπτών/ριών), τα οποία βρίσκονται στον χώρο όπου διεξάγονται οι δραστηριότητες του Τμήματος/Ανεξάρτητης Υπηρεσίας. Το Σύστημα πρέπει να περιλαμβάνει την πολιτική στα θέματα ασφάλειας και υγείας, τις διαδικασίες, την οργάνωση, τον προγραμματισμό, την υλοποίηση των στόχων που έχουν τεθεί, την αξιολόγηση του Συστήματος και τις δράσεις για βελτίωση».
Στα σχολεία όπου υπάρχουν περισσότεροι από 10 εκπαιδευτικοί συγκροτείται Επιτροπή Ασφάλειας και Υγείας η οποία έχει συγκεκριμένες αρμοδιότητες και ρόλους και στα μικρότερα σχολεία υπεύθυνοι είναι όλοι οι εκπαιδευτικοί. Συγκεκριμένα μάλιστα στην παράγραφο 19.1.1 αναφέρει την αποστολή από το/τη Διευθύντρια εντύπων για εκτίμηση κινδύνων που υπάρχουν στο σχολείο για να επιληφθούν των θεμάτων οι αρμόδιοι λειτουργοί στο ΥΠΠΑΝ.
Πόση όμως εργασία να μαζευτεί στα κεντρικά του ΥΠΠΑΝ; Μήπως εφόσον υπάρχει ανάγκη για αποκέντρωση των εργασιών να συνεχίσει ο θεσμός του συμβούλου Ασφάλειας και Υγείας ο οποίος υιοθετήθηκε από πέρσι και φέτος αποκόπηκε; Η άμεση ανταπόκριση των λειτουργών του Γραφείου Ασφάλειας και Υγείας του ΥΠΠΑΝ και η άμεση συνεργασία τους με τις Σχολικές Εφορείες και το Γραφείο Επιθεώρησης Εργασίας δεν ήταν σημαντικές;
Βιβλιογραφικά διαφαίνεται επιτακτική η ανάγκη να υπάρχει συντονιστική επιτροπή επί μονίμου βάσεως η οποία θα επιλαμβάνεται αυτών των θεμάτων. Διαφαίνεται πως είναι σημαντικό να υπάρχει σε έναν εργασιακό χώρο/ οργανισμό αναπτυγμένη μια κουλτούρα υγείας και ασφάλειας (Pidgeon, 1991). Είναι ανάγκη ένας οργανισμός να δημιουργήσει ένα εργατοδυναμικό το οποίο εμπλέκεται ενεργά και εργάζεται με θετική διάθεση, σύμφωνα με τους στόχους και την αποστολή του οργανισμού (Robertson & Tinline, 2008). Γι’ αυτό και στις ημέρες μας οι οργανισμοί αναγνωρίζουν τη σημασία της δημιουργίας ενός εργατοδυναμικού το οποίο εμπλέκεται ενεργά.
Όλα όμως εξαρτώνται από τα εργασιακά περιβάλλοντα και τον τρόπο δόμησης και οργάνωσης τους. Αν ο εργαζόμενος αισθάνεται μέλος του οργανισμού, νιώθει ότι εκτιμάται η προσφορά του και ότι ακούγονται οι απόψεις του, τότε είναι περισσότερο πιθανό να θελήσει να συμβάλλει και αυτός στο να δημιουργηθούν οι συνθήκες εκείνες οι οποίες διασφαλίζουν την υγεία και στην ασφάλεια στην εργασία, αλλά και να ακολουθήσει τους ήδη δοσμένους κανόνες. Αν όχι, τότε θα αδιαφορήσει. Γιατί άραγε; Ποιοι είναι οι παράγοντες οι οποίοι τον ωθούν σε αυτό;
Ερευνητικά η Ελλάδα και η Κύπρος φαίνεται να βρίσκονται κάτω του μέσου όρου στην Ευρώπη αναφορικά με τις επιχειρήσεις οι οποίες διενεργούν τακτικά ελέγχους ασφάλειας και υγείας στο εργασιακό περιβάλλον. Αυτό σημαίνει ότι καθημερινά χιλιάδες εργαζόμενοι κινδυνεύουν στο χώρο εργασίας τους, καθώς και το ότι δεν λαμβάνονται τα κατάλληλα μέτρα για την αξιολόγηση των κινδύνων και η μετέπειτα παρέμβαση ώστε να αποφευχθεί κάποιο ατύχημα. Η δημόσια εκπαίδευση δεν απέχει πολύ από τη συμπεριφορά που φαίνεται να έχουν επιχειρήσεις στον τομέα αυτό.
Η εκτίμηση κινδύνου δεν είναι εύκολη υπόθεση. Σύμφωνα με τον Ευρωπαϊκό Οργανισμό για την Ασφάλεια και την Υγεία στην Εργασία, αποτελεί μια δυναμική διαδικασία που επιτρέπει στις επιχειρήσεις και στους οργανισμούς να εφαρμόζουν ενεργή πολιτική διαχείρισης των κινδύνων στο χώρο εργασίας. Ο σκοπός διεξαγωγής της είναι να επιτρέπει στους εργοδότες να λαμβάνουν τα απαραίτητα μέτρα για την προστασία της ασφάλειας και της υγείας των εργαζομένων, όπως να προλαμβάνει τέτοιους κινδύνους, να ενημερώνει, να εκπαιδεύει το προσωπικό και να παρέχει εκείνα τα μέσα ώστε να εφαρμοστούν τα απαραίτητα μέτρα.
Η διάλυση από μέρους του ΥΠΠΑΝ της ομάδας των συμβούλων Ασφάλειας και Υγείας λοιπόν, δεν οδηγεί προς αυτή την κατεύθυνση. Αντίθετα, θα έπρεπε να ενδυναμωθεί και με άτομα που ανήκουν στον τομέα Διοίκησης Ανθρώπινου Δυναμικού τα οποία ασχολούνται με τις Εργασιακές Σχέσεις και τη Οργανωσιακή Ψυχολογία, καθώς η ασφάλεια και υγεία περιλαμβάνει και ψυχοκοινωνικούς παράγοντες οι οποίοι δε φαίνεται να είναι στους προγραμματισμούς και τις προτεραιότητες του ΥΠΠΑΝ.
Ενώ στην Ευρώπη το μεγαλύτερο ενδιαφέρον των οργανισμών στρέφεται κυρίως σε ζητήματα τα οποία έχουν να κάνουν με τους ψυχολογικούς κινδύνους της εργασίας, όπως το στρες, το bulling και mobbing στην Κύπρο, στον δημόσιο εκπαιδευτικό τομέα φαίνεται να μην αντιμετωπίζεται με την ανάλογη θέρμη. Φαίνεται να μην αναγνωρίζεται πως η αποτελεσματικότητα και η επιτυχία των στόχων προκύπτει από τα υγιή εργασιακά περιβάλλοντα.
Το επάγγελμα του εκπαιδευτικού και η αποτελεσματικότητα του, όμως, σχετίζεται μεν άμεσα με τα κτιριακά προβλήματα και τις εγκαταστάσεις αλλά ταυτόχρονα διασυνδέεται άμεσα και με τις ψυχολογικές επιπτώσεις που επιφέρονται στους εργαζομένους και οι οποίες επηρεάζουν την αποδοτικότητα τους. Συγκεκριμένα στην ιστοσδελίδα του Τμήματος Επιθεώρησης Εργασίας (http://www.mlsi.gov.cy/mlsi/dli/dliup.nsf/All/69FE35342D7E7E96C2257DF00036C157?OpenDocument) αναφέρεται: «Το 2004, οι Ευρωπαίοι Κοινωνικοί Εταίροι (Εργοδοτικές και Συνδικαλιστικές Οργανώσεις) κατέληξαν στη Συμφωνία Πλαίσιο (http://www.mlsi.gov.cy/mlsi/dli/dliup.nsf/All/69FE35342D7E7E96C2257DF00036C157/$file/Evropaiki_Simfonia_Plesio.pdf) για το Εργασιακό Άγχος. Το άρθρο 4 της Συμφωνίας δηλώνει ότι αν εντοπιστεί ένα πρόβλημα εργασιακού άγχους, πρέπει να αναληφθεί δράση για να αποτραπεί, να εξαλειφθεί ή να μειωθεί. Η ευθύνη για τον καθορισμό των κατάλληλων μέτρων ανήκει στον εργοδότη.
Σύμφωνα με το άρθρο 6 της Συμφωνίας, τα μέτρα περιλαμβάνουν τα εξής: μέτρα διαχείρισης και επικοινωνίας, κατάρτιση διοικητικών στελεχών και εργοδοτουμένων, παροχή πληροφοριών και διαβουλεύσεις με τους εργοδοτούμενους.
Δηλώνοντας ότι η παρενόχληση και η βία στην εργασία είναι απαράδεκτες, το 2007 οι Ευρωπαίοι Κοινωνικοί Εταίροι ολοκλήρωσαν τη Συμφωνία Πλαίσιο για την Παρενόχληση και τη Βία στην Εργασία. Η Συμφωνία περιέχει μία περιγραφή της παρενόχλησης και της βίας και τρόπους για την αποτροπή, τον εντοπισμό και τη διαχείριση αυτών των προβλημάτων.
Με στόχο να εξασφαλίσουν ότι κάθε χώρος εργασίας διαθέτει μία πολιτική η οποία αντιμετωπίζει το πρόβλημα της βίας από τρίτους, οι Ευρωπαίοι Κοινωνικοί Εταίροι συμφώνησαν για τις Πολυτομεακές Οδηγίες για την Αντιμετώπιση της Βίας και της Παρενόχλησης στην Εργασία από Τρίτους. Οι Οδηγίες αυτές ορίζουν τα πρακτικά βήματα που μπορούν να πραγματοποιήσουν οι εργοδότες, οι εργαζόμενοι και οι εκπρόσωποι / τα συνδικάτα τους για τη μείωση, την αποτροπή και τον μετριασμό των προβλημάτων.
Στην Κύπρο, το 2008 υπογράφηκε από Εργοδοτικές και Συνδικαλιστικές Οργανώσεις και το Υπουργείο Εργασίας και Κοινωνικών ασφαλίσεων η «Συμφωνία Πλαίσιο για το Εργασιακό Άγχος» (http://www.mlsi.gov.cy/mlsi/dli/dliup.nsf/All/69FE35342D7E7E96C2257DF00036C157/$file/Kypros_Simfonia_Plesio_gia_to_Agxospdf.pdf)». Πέρα όμως από την έκθεση της Κύπρου (http://www.mlsi.gov.cy/mlsi/dli/dliup.nsf/All/69FE35342D7E7E96C2257DF00036C157/$file/Ekthesi_tis_Kyprou.pdf) στην εκστρατεία που έγινε κατά του άγχους δεν είδαμε καμία πρόνοια ή δέσμευση να πραγματοποιείται στην εκπαίδευση. Αντίθετα στην υπογραφείσα Συμφωνία Πλαίσιο για το Άγχος (http://www.mlsi.gov.cy/mlsi/dli/dliup.nsf/All/69FE35342D7E7E96C2257DF00036C157/$file/Kypros_Simfonia_Plesio_gia_to_Agxospdf.pdf) απουσιάζει η ΠΟΕΔ και οι άλλες εκπαιδευτικές Οργανώσεις.
Σύμφωνα με τους Hopwood & Thompson (2006) τα γεγονότα τα οποία οδηγούν σε ατυχήματα και ασθένειες στο χώρο εργασίας πηγάζουν από μη ασφαλείς πράξεις και μη ασφαλείς συνθήκες. Σύμφωνα με τους συγγραφείς, ο έλεγχος, η μείωση και η απαλοιφή μη ασφαλών πράξεων και συνθηκών θα οδηγήσει στη μείωση ατυχημάτων και ασθενειών. Αυτές όμως οι πράξεις δεν εξαλείφονται από μόνες τους. Χρειάζονται εντοπισμό, σχεδιασμό, εφαρμογή και έλεγχο.
Χρειάζεται η σύσταση ειδικού τμήματος / ομάδας στο ΥΠΠΑΝ η οποία να ασχοληθεί ακριβώς με τη βελτίωση των εργασιακών περιβαλλόντων σε κάθε σχολείο. Χρειάζεται η σύσταση πλάνων και πολιτικών βελτίωσης , η επιμόρφωση και καθοδήγηση των στελεχών εκπαίδευσης, η επίβλεψη και ο έλεγχος εφαρμογής τους ώστε τα μέλη της σχολικής κοινότητας να εργάζονται σε ανθρώπινα και υγιή εργασιακά περιβάλλοντα για να μπορούν να είναι και οι ίδιοι υγιείς και να μπορούν να αποδίδουν τα μέγιστα. Η πανδημία COVID-19 η οποία αναγκάζει το ΥΠΠΑΝ και τα σχολεία του να λειτουργήσουν σε μια νέα πραγματικότητα με την πιθανότητα ύπαρξης εικονικών σχολείων (virtual schools) για χάρη της εξ αποστάσεως εκπαίδευσης, θα έπρεπε να ωθεί τον ΥΠΠΑΝ στην ένθερμη υποστήριξη μιας τέτοιας προσπάθειας.
Η ύπαρξη μιας τέτοιας ομάδας η οποία θα θέσει τις παραμέτρους για να λειτουργήσουν σωστά οι δομές επικοινωνίας, οργάνωσης και διαχείρισης της νέας εκπαιδευτικής καθημερινότητας των σχολείων, της επίλυσης παρεξηγήσεων και παρερμηνεύσεων καθώς της παροχής βοήθεια στη διαχείριση ανασφαλειών και αποφυγή συγκρούσεων και προβλημάτων θα απάλυνε το ΥΠΠΑΝ από πολλά διαχειριστικά προβλήματα ώστε να εστιάσει στα σημαντικότερα.
Ας μη ξεχνάμε πως οι ψυχολογικές επιπτώσεις του σχολικού περιβάλλοντος στους εκπαιδευτικούς είναι περισσότερο ζημιογόνες προς τη μάθηση των παιδιών από ότι οι κτιριακές. Δεν πρέπει λοιπόν να μετράμε ως παράγοντες αξίας μόνο τους μαθητές μας αλλά ταυτόχρονα μονάδες αξίας για το ΥΠΠΑΝ είναι και οι ίδιοι οι εκπαιδευτικοί του οι οποίοι στάθηκαν μπροστάρηδες στην πανδημία COVID-19 και απ΄ ότι φαίνεται θα σταθούν και πάλι. Πρέπει όμως να νιώθουν ασφαλείς για να μπορούν να μεγαλουργήσουν και η ασφάλεια αυτή μπορεί να προσέλθει μόνο από τον εργοδότη και την υιοθέτηση των νομικά αναγκαίων αλλαγών στην καθημερινή λειτουργία της εκπαίδευσης.
*Εκπαιδευτικός
MBA – Διοίκηση Ανθρώπινου Δυναμικού / Εργασιακές Σχέσεις / Οργανωσιακή Ψυχολογία